sábado, 19 de noviembre de 2016

MARTÍN TONALMEYOTL [19.588]


Martín Tonalmeyotl
                           
Martín Tonalmeyotl, (Martín Jacinto Meza, 1983) nació en Atzacoaloya, Guerrero, México. Licenciado en Literatura Hispanoamericana por la Universidad Autónoma de Guerrero, Mtro. en Lingüística Indoamericana por el CIESAS y profesor de la Universidad Intercultural del Estado de Puebla.

Ha participado con lectura de sus poemas en el VI Encuentro Nacional de Jóvenes Escritores, Literatura en voz de sus autores, 3ª Feria del Libro Guerrerense, La Fiestas de Nuestras Lenguas, entre otras. Algunos de sus poemas han sido publicados en la revista Sinfín, Mujeres en la historia II, 

Poesía Mapuche, en el periódico La Jornada en los suplementos: la Jornada del Campo y Ojarasca. Es integrante del libro: Los 43 Poetas por Ayotzinapa (2015).

Luz desde el Inframundo. Revista electrónica de Poesía presenta con honores y orgullo la voz de Martín Tonalmeyotl


      
POEMAS NAHUAS

(Inéditos)


Ojtsitsintin

Matikinchijchiuakan ojtsitsintin
ika inxochipakilis atepanoltin,
kampa kokonej xkintemomotsos apismiktle,
kampa mikilistle mayejko tla se yeueuentsin
niman amo ika ikuitlapil kolotsintle
niman amo ika miktepostsitsintin.
Matikinchijchiuakan ojtsitsintin
ika tlakatlaltipaktin,
asiuatsitsintin
niman ika tototlajtoltsitsitsin
uan ueliskej teijliskej tlinon otikchijke ipan in tlaltipaktle.


Los caminos

Construyamos caminos
con puentes de alegría
donde el hambre no pellizque a los niños,
donde la muerte sólo llegue con la años
y no con la cola del alacrán
y no con las armas de fuego.
Construyamos caminos
de hombres-tierra,
de mujeres-agua
y de lenguas-pájaros
que parafraseen nuestras huellas.




Tlaluajkajle

Nikneke niyes niuiuisakatsin.
Maasikan uejka nomastlakapaluan,
matlaixmatite nopatlanalis kampa xaka ixtlamate.
Nikneke niyes niuiuisakatsin
niman nipatlanis ijtik moxtin.
Niktemos kanon uajmextok akiyajtsintle
kema, nikasis se tlaluajkajle
niman ika on uajkaltsintle,
nikmoyauas nokokoltlajtol.



Jícara de barro

Quiero ser un colibrí para volar al infinito,
que mis alas lleguen donde nadie alcance
y que mi vuelo conozca el incógnito.
Quiero ser un colibrí
y volar entre las nubes
para buscar el manantial de lluvia,
tomar una jícara de barro
y con ella,
derramar la lengua de mis abuelos.




Kuak nikneke ninokuikatis

Uetse tonajle niman noche najmanchiua.
Xnemej totomej, xnotlaloua ajakatsintle
nin kana patlanej xijtsitsintin ipan in chikaualistle.
Noyakajtsol ken se tlakachiche
nechilia maninokuikate
niman ninokuikatsia pampa maka nelkauas in tonajle.
Kema noyolika nikake nokualis
niman tlaka nokuikaluan
kinekej tenakastlaposkej,
teixtlaposkej
niman kinekej kinpajtiskej noche tlakamej
uan melauak kintlauelmitsia kalmaseualtin.
Maske te, tlaka on kauitl melauak pitelotsin
niman on tepantlakamej
xkauiliaj maueiya nokuikaltsin,
xkauiliaj manokuepa se xijtlapajtiketl
kampa kijtoua tla kauiliaj,
melauak miyak ualixuas ken ixua xijtle
niman kuajkon miyak tokniuan kinmakixtis
kuajkon te, oksejpa san ompa oninokau,
kan niknektok ninokuikatis
niman xaka nechakake.


Intento de melodía

Cae el día y todo se vuelve agónico.
No hay pájaros, no hay viento
ni hojas secas sobre la vereda de la vida.
Mi olfato de hombre-perro
me pide que cante
para rememorar la historia del día.
Después de leer detenidamente mi propio canto,
me doy cuenta que las melodías
tienen la intención de perforar oídos sordos,
de rescatar ojos perdidos
y de curar a hombres
impacientes ante la sociedad.
Sin embargo, el tiempo es corto
y las paredes humanas,
no permiten que mi canto
sea una hierba curativa,
porque si se le permite,
se multiplicará como maleza sobre la tierra
y dañará a una gran parte de la sociedad inhumana.
Por ello, vuelvo a quedar
solo en el intento
de ser escuchado.



Amo xchiua

Amo xkisa,
amo xmotlalo,
amo xtlanemile.
In ikxiojtin kimpiyaj intlapijpixkauan
uan ijtokaj tlakaajakamej,
siuakojkoltsitsintin
niman xochikokonej.
Amo xchoka,
amo xuetska,
amo xmijyote.
Kampa tla timijyotsia poliuis tlaltipaktle
kan chantej toniuan uan tlachistokej,
tlaltipaktle uan ijkatok ipan se miktlaltipak.
Amo xtlanemile,
amo xisteuetska,
yamok xtlajkuilo,
xkinkauile san noyajuamej matlajtokan tonaltsitsintin.



Recomendación

No salgas,
no hables,
no pienses.
Las veredas que pisas tienen sus espías
llamados hombres-viento,
mujeres-abuelas
y niños-flores.
No llores,
no rías,
no respires.
Porque si respiras se perderá el mundo
que parece de los vivos,
cimentado sobre una tierra de muertos.
No pienses,
no sonrías,
deja de escribir,
que el presente hable por sí solo.




Ye youej

Sesentemej ye yajtiuej.
Youej uejka kontemoskej chikaualistle.
Chikaualistle kijtosneke, kualtsin chantiskej
ken nochipa ye chantinej.
Inkalijtik tokniuan yokalakiko on koxkuajle,
amo ken okintlajtlajtouilijkej,
amo ken okinemilijkej kitaskej,
kijtouaj te kampa ipan ojtin
sa titlamakasis tonkisas
kampa mojmostla tsajtsiuaj, poliuilou.
Ipan ojtin, ye miyak kistinemej tlakamej
inka inteposuan, sa xoxotlatinemej inxijlan.
Telpochkokonej melauak kinekej ijkon kistinemiskej
kuajkon te, seke tajtin mejor kinkixtsiaj inkoneuan.
Kijtouaj kampa kuak on tepostin chijchaj,
melauak ueye tetlatsiaj inka inkualaktsin.
Se ueuentsin kijtoua kampa on tlitsintle
niman kualaktle amo tlanemiliaj, maske te,
kintlakuijkuilia uan san telpokakokonej
kampa yajuamej te ken kojxoxoktin
uan sese ixtlapanej niman uejkauej tlatlaj,
uan tla xuelej tlatlaj, kuajkon melauak pokisaj
niman tla poliuej xuejka komonextsiaj.
Uan ye ueuentsitsintin xoktepaleuijkej,
tla uetsej, kuajnokauiliaj, xok notelketsaj,
xok kinekej nemiskej.
Por eso te kintlakuijkuiliaj uan telpokakokonej;
kokonej uan tlaixnamikiskej,
uan ueliskej melauak kimiktiskej
san akinon kinyakapan tsatsakuilia.
Ye youej kampa xkinekej makimajokuikan,
tla okimajokej, kuajkon te kineke tlajtlajkuijkuiliskej
tla kuaskej se bala inmixkuatipan noso tla nemiskej,
tla nemej kuajkon te
kineke temiktiskej oke yajuamej.
Sesentemej ye yajtiuej,
kinkajteuaj ojtsitsintin sa yajuamej,
kinkajteuaj inkaltsitsiuan niman intajtsitsiuan
uan ixtenchojchokaj niman kinemiliaj: ¡amo xuiya nokoneu!
kema oksejpa tlanemiliaj niman kijtouaj: ¡maijke te xuiya!


Migrantes

Se van de uno en uno.
Los guía la lejanía en busca de vida.
La vida para ellos es vivir a su modo
y por eso la buscan.
A sus casas ha llegado el abismo,
no como se los han contado
sino como lo viven sus ojos
porque al parecer,
en las calles sólo camina el miedo
y los gritos creados de la nada.
En las calles la moda es andar
con algo reluciente en la cintura.
Los más pequeños son muy aficionados a esa moda
y por eso, algunos padres sacan a los hijos de sus casas.
Cuentan que cuando los fierros escupen,
queman todo con su ácida saliva.
Un viejo del pueblo dice que el fuego
y la saliva no piensan, sin embargo,
siempre acaban reclutando a los más jovencitos
porque son árboles tiernos,
que fácil se parten y tardan más en quemarse
y sino, al menos les saldrá mucho humo
y serán fáciles de localizar.
Los hombres viejos no sirven
porque se dejan caer a la primera,
se niegan a vivir porque da lo mismo.
Por eso escogen a los más tiernos,
aquellas valerosas manos
adiestradas para prenderle fuego
a quien se les atraviese.
Los migrantes se van porque si los levantan,
tendrán que elegir entre una bala o la vida,
pero no cualquier vida, sino aquella
que cobrarán con otras más.
Se van de uno en uno
dejando las calles solas,
las casas solas y a los padres solos
con lágrimas que gotean un “no te vayas
pero mejor, vete”.



Chilapeños

Tajuamej
uan ne tiualeuaj ikxitlan Teskitsin
niman kechka iyeualijkan Chilapan,
kan tsiouej melauak techkuitlapanuia
se chiche tejtex uan ijtoka Nejmojtilistle.
Kamaniantika san ompaka tiyanaj niman xtechita.
Kamaniantika iuan topanouiyaj
niman tikchiuaj kampa xtikitaj.
Yajua, noijke kichiua kentla xtechita
kentla xtechijnekue.
Kamanian maske melauak tlakpak tipatlanej,
yajua te no ompa yo techtokatij,
san uejkatsin techikxiijnektij.
Notajtsin
se tota uan sa kech ye tajtle,
uajtopone intlakotsin se kech yemankatlajtojle:
“kijtoua kampa on diablito ikonetsin
techkuitlapanuiaj san pampa yotechuelitak”
najua noijke nikijtoua kampa kineke
techixpolos, techyolmaxalos niman kema
techtekitiltis, techtlalis matikimasikan tokniuan
uan uelis tikinkuepaskej ken chiche itlapiyas.
Najua te melauak nechyolajmana niman nikualane
kuak nikita nempoliue on ueye chikaualistle uan ijtoka
“pakilistle”.
Najua te nitlakachilapeño,
San nikuajtoloua nokualak
niman amo nikmoya notlajtotsin
kampa tla onikmoyau,
on nejmotilistle nechinuatojtojkilis itskuiuan
niman kuajton te,
tlanesis ompa nitlajkaltos san nikojkoyoktik.



Chilapeños

Nosotros
los nacidos al pie del Teskitsin
y a las orillas de Chilapa,
caminamos por donde nos acosa
un perro que carcome llamado Miedo.
A veces nos escondemos cerca sin que él lo note.
Otras veces, nos cruzamos los pasos
y hacemos tuerta la vista.
Él también hace tuerto el olfato
para fingir que no ve.
Otros días, a pesar de volar muy alto,
nos damos cuenta que nos sigue.
Desde lejos olfatea nuestros pasos.
A mi padre,
de casi la edad de los huehues,
se le caen de la boca palabras sensibles como:
“Ese hijo de la chingada
nos siguen sólo porque le gustamos”
y concuerdo al darme cuenta
que lo único que persigue es hacernos
como él, para cazar más humanos
y convertirlos en miados de perro.
A mí me causa coraje y rabia,
al ver contaminado ese aliento antes llamado
“alegría”.
En mi impaciencia de chilapeño,
trago mi propia saliva
y trato de no hacer llover la palabra
porque si no respeto eso,
el Miedo me mandará a sus perros
y estoy seguro que amaneceré
con el cuerpo incrustado de plomo.




Sokisiuatl

!Xmokuiteua siuatsintle!
Xkase motlauauanal
niman xkinuauana mokontsitsiuan sesekej.
Xkauile maijkoyoka mokojtlauauanal
impan itlakayotsin kaxtsitsintin iuan komaltin.
Manokuikate motlajkilteu impan inxayak
in sokitlapaleuijkej uan chantej kan tlakualo.
!Xmokuiteua siuatsintle!
On tekolotsintle uan kuikayekana mikilistle
yokajte toaranjas uan onka tokiyauak.
¡Siuatsintle!
Amo xkintsakua mixtololojtsitsiuan,
tla tikintsakua xokuelis tikintlapos
niman xok nemis akinon kintlakualtis mokoneuan.
Amo xkoche siuatsintle,
xmokuiteua niman xpaatla mosoki,
xteka on sokitl sa apaltik
kechka yotiktenchijchi ika xalpitsaktle.
Xkaua on kochistle siuatsintle
kampa yonka yetlanese, ye las 4
niman nikan poliuej molkaxtin, tlalchikijtin
niman tomintsin uan ika nokouas
aceite niman totoltemej.
¡Siuatsintle!
Xyolchikaua moyoltsin.
Xtlapalue moalmajtsin ken tikintlapaluia
intentsitsiuan niman inakastsitsiuan
mokouan.
Maka xmokauile mamitstlane kochistle.
Xuajla siuatsintle niman touan xnejneme,
amo xtlajkalteua in sokichikaualistle.


Mujer de barro

¡Levántate mujer!
Toma tu raspador de palo
y adelgaza con ella tus frías ollas.
Deja que cante esa jícara mágica
sobre el cuerpo de las cazuelas y los comales.
Que se escuche el dulce cantar del tlajkiltetl
sobre el rostro de estos ayudantes de cocina.
¡Levántate mujer!
El búho anunciador de la muerte
ha abandonado la verde toronja de la casa.
¡Mujer!
No cierres los ojos,
si lo haces no podrás abrirlos
y no habrá quien dé de comer a tus pequeños.
No duermas,
levántate y bate el barro,
echa ese lodo sobre el suelo
cercado con la fina arena.
Abandona el sueño
que ya son como a las 4 de la mañana
y aquí hacen falta más molcajetes, ollas caladas
y dinero con que comprar
aceite y huevos.
¡Mujer!
Haz fuerte tu corazón.
Pinta tu alma como pintas
las bocas y las orejas
de tus rústicas ollas.
No dejes vencerte por el sueño.
Ven mujer y camina con nosotros,
no abandones esta vida de barro.


Neluasiuatsintle se

Tajua te monantsin ajakatsintle.
Noche tlajtoltin mokoneuan.
Motokayo te melauak notlakaita
niman moajuiyalis xochiistak,
melauak nomoyaua ken xopanayajtle.
Xtsotsolo mopeyoyotsin ijuitlakeme
pampa ijkon kojtsitsintin noyekkuikatiskej
niman on tlakamej uan kintokayotsia “indios“,
oksejpa mamitsnojnojtsakan
ika in xochitlajtoltsin.
¡Amo xpatla tokojkoltlajtol!


Mujer raíz uno 

Eres hija del viento.
Madre de todas las lenguas.
Tu nombre es sagrado
y tu perfume de blanca-flor
se esparce como neblina en primavera.
Desnuda tu piel de plumas de ave
para que los árboles entonen cantos sonoros
y los hombres llamados “indios”,
vuelvan a enamorarte
con la lengua de los dioses.
¡No cambies la voz de nuestros abuelos!



Siuatlajtsonketl

Nonantsin yope tlajtsoma.
Mojmostla okualkan
ika isokiixtololojtsitsiuan,
imatlayoltsin niman ikxiokojuan,
kijitsoma pakilistle ken itla soyatsintle.
Kuak yeyas ontekitis
nixamijteua, nopetsojteua.
Yo sa uetskati ken kana ajakatsintle,
tikijtosia kekeloua ipan ixijlan.
Kuak neyajmantle kineke itech nopepechos,
nonantsin peua nijtotsia, tsijtsikuine niman uetska.
Kuejuestkilia on lamajtsin nejmankamayantle.
In lamajtsin san ontlacha niman kisa notlaloua
ixmejmetsijti ken kana tikijtosia,
ipan ikuitlapil uajpilkati se chiche.
Najua te, san nikmatlaxkalouilia itekiyotsin nonatsin.



La artesana

Mi madre se ha vuelto una artesana;
todas las mañanas
con sus ojos de barro,
manos de maíz y pies de ocote,
teje la alegría como si lo hiciese con la palma.
Antes de cada labor
se maquilla para lucir
sonriente como si la transparencia,
le hiciera cosquillas sobre la cintura.
Cuando la tristeza intenta acercarse,
mi madre baila, brinca y ríe.
Se mofa de aquella pobre arrastrada.
La tristeza, con los ojos salidos,
la mira y corre espantada como si detrás de ella,
viniese un perro mordiéndole la cola.
Yo, sólo aplaudo y celebro el trabajo de mi madre.



Tlalnamikiltin

Tepetlanankilijle uan kakistitok ipan ixik atlajtle.
Tlaseseliotl uan uajkistok ipan imasekak techinanyo.
Kojtin uan inneluayouan tlalaktokej ipan xajle uan sokitke.
Ajakatotomej uan poliuej intsalko kojtin inmayotsitsiuan iuan inxijyouan.
Tonaltsintle uan kine kitlauilouaya niman kinaman kitotoniaya Tekiskan:
Atlajtle kampa yolik onokauile oniknapalo.
Kampa nomatsitsiuan okimatlalojkej imatsitsiuan
niman yajua xonauat niman san onokau,
kema okimasik nomauan, xtla okijto niman ope kinmatlaloua,
chikauak okimasik kampa kinekiya kimatisia
kenejke notlalojtok ipan noneluayouan on nekilistle,
on nekilistle uan ope nechejeltsiaj niman ope kejeltsiaj.
San otechitakej:
uejueimej tetsitsintin uan chantej Tekiskan,
yemanka ajakatsiotlakiliotl,
iistakkuikalis on achapanalistle,
meskal uan tlachijchijtle ika uva niman okpa otikonikej,
se kech cigarros gratos uan sa isoltikej niman otikinpokikej,
mandarinas pipitikej uan kamaxokokej,
naue tenxipaliomej uan machistiyaj ken nektle,
uan melauak onotejtenkuajkej maske xosiojkej…
maske te,
onotenkuajkej kechka kuajle onouelmatkej.




Recuerdos

Ecos disonantes sobre el ombligo de un río.
Frescor de cascadas emergidas bajo las axilas de los peñascos.
Árboles de pies desnudos enterrados bajo una arena lodosa.
Pájaros-viento invisibilizados por ramas y hojas verdes.
Un sol apenas visible y apenas caliente que alumbraba Tekiskan:
Lugar donde se dejó seducir por mis pequeños brazos.
Donde mis manos acariciaron sus manos
y ella silenciosa y tímida,
tomó las mías y solo calló mientras los acariciaba,
los apretaba para sentir ese sentimiento
que corría sobre mis venas, los cuales,
originaban mis suspiros y los suspiros de ella.
Los testigos innombrables son:
Las piedras gigantes de Tekiskan,
el viento fresco de la tarde,
la balada cristalina de la cascada,
dos copas de mezcal de uva,
unos cigarros gratos muy desgastados,
pequeñas mandarinas agridulces,
cuatro labios dulce miel
que se besaron no hasta cansarse…
sin embargo,
se besaron hasta sentirse.

https://luzdesdelinframundo.wordpress.com/category/poetas/




Kamaniantika

nipoliue itsalko in ueuejchikaualistle
kamaniantika nikmate ken nijyotlame niman nikneke nitlajtos
Kamanian nikmate kentla nixexetone ken itla poktsintle
Kamaniantika nitlacha kentla melauak nichikajtok niman niknekisia
niktlapaluis ueyeatsintle noso nipatlanis tlajtlajko iluikak

Kamaniantika nitlatemike niyeuatok ipan metstle
xnikmate kenejke tlamantok maske tej ompa nitlatemike
Kamaniantika peua nitlajtlajtoua san najuatsin
ken tikijtosia nikiminojnostok temomej
tikijtosia ken kana notlajtoltsitsiuan nolinijtokej ipan tepantle
ken kana on kojtin melauak nechkakej
niman kema peua ixtakatlajtlajtouaj niman nechtejteneuaj

Kamanian nikaua nitlanemilia
xnikneke itla nikchiuas maske amo ninajmantok
amo ninoyolkokojtok nitlatemastok nin kana nisejtok
san ninese ken nitlanemilijtok
ken kana tikijtosia nikneke nikintemikis tetlatemikuan
ken kana nikneke nikimitas akinonomej notemikej totomej
chichimej uejueimej noso michintsitsintin xochitlapaltikej

Nikijkuiloua nosiauilis
kenejke mojmostla nichantitok
kenejke tlacha se uetskalistle
nitlajkuiloua kampa ijkon niuele nikixtekilia ichikaualis tlayouisyotl
kampa ijkon niuele nioyoua kampa xaka najnauate
chikauak nitlakakalatsa
niman amo nikoche chika nokuikatsiaj chokatsitsintin
pampa ijkon nomajpiltsitsiuan amo kuajkuapitsiuej
niman mostla noso uiptla nestsiaskej kampa oxoxoponkej

Nitlajkuiloua pampa nechkokoua nojte
kampa tla xtla nikijtoua
xaka tej kimatis kampa melauak ninokokojtok

Nitlajkuiloua kampa nonakasuan xuelej kochej
kampa kaktokej kenejke tlajkuilojtok nolaptop niman in tepostle
no yesioue niman xkixikoua in yetik kochilistle
Kuajkon tej oksejpa ninotlajtoltsia
¿Kechmej tej kakej niman kitlakuijkuiliaj tlinon nikijtoua?
¿Akinon tej kimate kampa kamaniantika nechkokoua nokochtlan
noso mojmostla xine notson?

Kamanian tej nitlanemilia sejpa noso okpa niman xtla niknextsia
niman ne ipan ojtle san kan tlamantok
On taquero sanken tlanemakatok kampa kipiya ika kintlakualtis ikoneuan
On tota uan nochipa toka kichixtok peua makiyoue
on kechua melauak chokatok
ne tlatlajko Tekiskan
kampa ikoneuan yokimixtekilijkej

Kamaniantika noche peua nopatla ipan se tsiotlak
itechkopa se metstle noso se xijtle
niman maske amo kualtsin makakiste
maske mapanokan se yeye tlamantin
uan tlin xkaman nikelkaua
maske san tlinon manochiua
ipan itlatemiktsin on papalotl niman tsikatsintle kapostik
ipan itlaueltsin on chilpan chichiltik
itech on kauitl uan amo tikchaj
nikonextsia moxochitlauiltsin
niman inxochitlajtoltsitsiuan motlatemikuan



Algunas veces

me pierdo entre los escombros de la vida
en otras me siento como agobiado por el silencio
Hay de  esas donde desvanezco como el humo
En otras despierto enérgico
y con ganas de pintar el mar y volar sobre el cosmos

Algunas otras veces me sueño en la luna
no sé cómo es eso pero sé que me sueño ahí
Otras veces hablo involuntariamente
como si platicara con las ranas
como si las palabras se movieran sobre las paredes
como si los árboles me escucharan y en secreto
murmuraran mis pálidos pensamientos

A veces dejo de pensar
dejo de animarme pero no estoy triste
ni afligido ni desconsolado ni apagado
sólo estoy como pensativo
como queriendo soñar la vida de otros
de esos otros que se sueñan aves
perros de raza o peces de colores

Por ello escribo mi cansancio
la brevedad de mis días
el color de las risas
para robarle vida a la noche
para no dejar dormir al silencio
para hacer ruido
y acompañar a los grillos en sus silbidos
para que mis dedos no queden tiesos
y tengan al menos un cayo de vida

Escribo para relatar los dolores de mis entrañas
porque de no hacerlo
nadie más sabrá que me carcome

Escribo porque mis oídos se han malacostumbrado
al tecleo de mi laptop y este aparato tan lleno de vicios
insiste en seguir despierto toda la noche
Por eso me pregunto a veces
¿Cuántos en verdad están interesados en lo que digo?
¿A quién en realidad le interesa que mi muela me duela
o que me esté quedando calvo?

A veces pienso y me repienso y consigo poco
y las cosas allá fuera siguen igual
El taquero sigue picando carne para mantener a sus hijos
El campesino espera ansioso la primera gota de lluvia
La cascabel sigue llorando
allá entre la cañada de Tekiskan
porque sus hijos se los han quitado

A veces todo cambia del medio día a la tarde
de un mes al otro año
y aunque suene cursi y repetitivo
aunque pasen tres o más cosas
en lo único que no cambio
es que en todo ese momento
en ese sueño de mariposa y de hormiga negra
en esa crueldad de la avispa roja
en ese instante no esperado
encuentro la luz de tu presencia
y el suave murmullo de tus sueños


San yolik timotlalos

Tikintlakaitas uitstsitsintin uan onokej ipan ojtin
Timoyolijmatis kuak ye uajlouej tekolomej noso mikilistle
Tinejnemis kechka ueye tonajle niman amo tisiouis
Tikalakis niman titlachas ipan okse ixtololojtle
Tiktlayokolis mochikaualis totlaltipak
Tiixpetlanis kuak tiajkotlachas
Titlauauanas hasta kaman tikonextsia nexikoltlatoktle
Tiksalos ipan mokechkojyo niman mixkuatipan tlin kamelauak
Titeixpantilis noche maske sekimej amo makuelitakan
Tikaamimiktis tlakakayauajle ijtikopa yeye vasos
Tikyolchikauas ueye pakilistle kampa tokuitlapan
miyak uajlouej uan no kinekej pakiskej



Correr a medias

Venerar a las espinas sobre los caminos
Anticipar la llegada de los tecolotes y la muerte
Caminar las 24 horas sin retorno
Mirar con un lente de otro ojo
Ceder la vida a la tierra
Mirar de abajo hacia arriba
Escarbar hasta encontrar el núcleo de la censura
Amarrarse la verdad sobre el cuello y la frente
Seguir divagando sobre cosas que molestan
Ahogar las mentiras en tres vasos de agua
Abogar por la alegría
por los que caminan detrás de nosotros



Titlatemikis

Tla tikneke tipatlanis kuajkon
xtlatemike iuan totomej niman papalomej.
Tla tiktlasojtla mochikaualis kuajkon
xtemike ueyepakilistle
niman yajua mitsyekanas ipan tlaltipaktle.
Niman tla tajua noye tiktonalnotsa
mikilistle,
kuajkon xtlamacha,
xtlamacha  niman mostla uiptla
tikimitas kenejke kinkechpatskauj
motlatemikuan iuan akin uan,
tlatemike.



Soñar

Si deseas volar
sueña con pájaros y mariposas.
Si amas la vida
sueña con la alegría
y ella guiará tu pasos sobre la tierra.
Pero si te ocurre ofrendar
tus sueños a la muerte,
entonces espera,
solo espera
y podrás ver el estrangulamiento
de tus sueños junto al
soñador.



Ueyeatsintle

Ipan momauan nikintlalia
inajuiyakayo ueuejajkokojtin
ixochitlapalio xaltsintle niman ajakatsintle
inmixtlakopinal atlaseliliotl niman tetsitsintin
itsontsin atsintle uan tlajtlapanej intechkopa on temej uejueimej
itlamatlaloltsin yemanke ajuaxtsintle
inkuikalis on totomej uan amo yektin
uan patlanej ikuatipan xopaltik ueyeatsintle

Ipan momuan niktlalia
se konetsajtsiliotl uan nokaua ipan xaltsintle
se tlatemiktle kampa niknektok
ninejnentos nikxitsotsoltik



A la mar

En tus manos pongo
la dulce fragancia de las viejas palmas
el color insólito de la arena y el viento
la fotografía en sepia de los puertos y las rocas
los cabellos rotos de las pequeñas olas
el acariciar de la brisa invisible
el canto de las pálidas gaviotas
sobrevolando a la orilla de tus labios

En tus manos pongo
un puñado de gritos infantiles tatuados sobre la arena
la ilusión de caminar descalzo cuando
te sueño



Tepostlauilanajle

Tsiouej niman tiuajlouej: tikuitlapanuiaj chikaualistle, tikuitlapanuiaj mikilistle
San tlin uele tiktemikej: tlayespetlantok, chokalo niman noye tlatememejkantok
Tikitaj se konetl chikajtok: kema palane, tsopelia, kamatsopelia, xaka kitasneke
on konetl kampa ichikaualis niman tochikaualis, yokinnemakiltijkej tsopilomej
yokinnemakiltijkej koyomej uan sa notenpajpalojtokej niman kinekej techkuaskej
kampa tla xkintejtexouaj toomikuan uan chikajkej niman tlachijchijtin ika kojtin
peuaskej ijtikuakualakaskej niman xkipiyaskej tlinon kejeuaskej ijtik inkuitlatetonpits
niman xkipiyaskej tlinon kinkualtiskej inkuitlaokuiluan
Najua nikijtoua matitlauanikan pampa ijkon
ueliskej tikelkauaskej kampa ipan in tlaltipaktle
mojmostla techmiktijtokej ken chichimej uan noyej tekuanej



El tren

Cada paso es un regreso: hacia la vida, hacia la muerte
Cada tren es una pesadilla: de sangre, de hambre, de telarañas
Cada niño es un fruto: podrido, dulce, agridulce, que importa
de todas formas la vida está vendida a los carroñeros
a los coyotes rancios que ambicionan devorarnos vivos
porque si no comen de nuestros huesos de árbol
sus panzas de ollas barrigonas quedarán huecas
y no gozarán de un pedazo de mierda con que alimentar a sus parásitos
Hay que emborracharnos digo yo
para olvidarnos que en esta tierra
día a día nos están cazando como perros rabiosos



Ome sempouajle iuan yeye

Ueye tekokoj kuak mixkuatipan kitekestokej se miktepostle.
Ueye teajman kuak  mixpan kimiktsiaj se toknij
niman xuele itlaj tikijtos kampa tla titlajtoua teuan tonkisas.

¡Tajua! no ompa tiuajlo kampa tichantitok ipan ojtle,
kampa timomaxtijketl uan xtla kuelita.
¡Tajua!  no ompa tiuajlo kampa ojtin melauak tlachaj,
innakasuan uejueimej ken itla elefante
niman intemiktijkauan,
xkaman kimitaj ipan kalpan
nin ipan kaltekiua kan tetlakanonotsalo.

¡Tekokojkej ojtsitsintin uan
tlaxayakamatlaloltin ika monontsintlajtol!


Cuarenta y tres

Duele estar en casa con un fierro en la frente.
Duele ver morir a los demás
y no poder respirar frente a los vómitos de fierro.

¡Tú! Serás el siguiente porque eres de la calle,
porque eres un estudiante inconforme.
¡Tú! Serás el siguiente porque las calles tienen ojos,
tienen orejas del tamaño de un elefante
y sus asesinos,
son invisibles ante el pueblo y
ante la justicia.

¡Duelen las calles
maquilladas con tu silencio!





Tlalkatsajtsilistle / Ritual de los olvidados de Martín Tonalmeyotl




Tlalkatsajtsilistle / Ritual de los olvidados
—Libro de poesía de Martín Tonalmeyotl




Tlalkatsajtsilistle / Ritual de los olvidados es un poemario bellísimo, tanto en su forma exterior como en los versos que contiene. Desde el epígrafe, el autor nos remite a la lucha del pueblo náhuatl, a la lucha de los pueblos originarios, al replicar las palabras del poeta maya-k’iche Humberto Ak’Abal: “Hablo para taparle la boca al silencio”. Y luego, el inicio del prólogo de Hermann Bellinghausen en sintonía, es la antecámara de lo que nos espera en las próximas páginas: “Qué duro vivir en un mundo duro, este Tlalkatsajtsilistle, o Ritual de los olvidados, les canta a una tierra y unas gentes traspasadas por la violencia y el desprecio en lugares donde el ave de los colores voló y dejó sólo su canto sin materia ni plumaje en voz de los pueblos”.

Martín deshilvana su pensar, el pensar de su comunidad. Un pensamiento contemporáneo que nos recuerda que su lengua náhuatl sigue con vida, así como lo dice en su poema Nonauatlajtol / Mi lengua náhuatl:

Kijtouaj kampa notlajtol nauatl yokechtejkej,
yokikxisalojkej
niman yokixtlapachojkej.
Najua uan niualeua Atsakualoyan,
niteititis kampa xmelauak
yajua makajtokej
ikxiuan makajtokej
niman melauak tla uejka.



Cuentan que a mi lengua náhuatl le han cortado la cabeza,
amarrado los pies
y vendado los ojos.
Yo, un hombre de Atzacoaloya,
mostraré lo contrario,
ella tiene cabeza,
goza de pies ligeros
y una vista inalcanzable.

Tonalmeyotl habla desde su lengua para callar el silencio, porque si la han silenciado, él, un hombre de Atzacoaloya la revive cuando habla.

El poeta camina entre la Tierra de los perros, ciegos, bajo la noche, por su tierra, por la lucha social de Néstora Salgado; regresa a casa, transita por los horizontes de los migrantes, va en busca del rostro del mundo… Es éste, un libro que indaga, que exige respuestas y formula nuevas preguntas desde el lugar de los olvidados.

Tlalkatsajtsilistle / Ritual de los olvidados (2016) de Martín Tonalmeyotl es una edición bilingüe: nauatl / español, fue editado por Jaguar ediciones. Puede adquirirse directamente con la editorial, también con Pluralia Ediciones, quienes ayudan en la distribución de este poemario y con el autor. Puedes contactarlos por Facebook.





.


No hay comentarios:

Publicar un comentario