lunes, 14 de diciembre de 2015

FLORENTINO SOLANO [17.767] Poeta de México



Florentino Solano

Nació el 31 de octubre de 1982 en Metlatónoc, Guerrero. Tu’un ísávi es su lengua materna. Ha publicado los libros Alma de poeta (ILCI, 2001), Todos los sueños el sueño (SejuveGro, 2003) y el poemario en su lengua materna La Luz y otras noches (CDI, 2012). En 2003 recibió el premio al mérito Civil Juvenil José Azueta del gobierno del estado de Guerrero. En 2009 recibió el Premio San Quintín Joven, en Baja California. 

Ha participado en diferentes encuentros de escritores en Guerrero y a nivel nacional como promotor de lectura. En 2003 inició con su esposa Martina Rojas el Dueto Sol, proyecto musical que rescata la música ísávi tradicional y al mismo tiempo fusionándola con géneros contemporáneos. Han grabado dos discos Sonido de lluvia (2007) y Vikó (2012). 

En diciembre de 2013 salió a la luz su libro de cuentos Cerrarás los ojos para no ver, la cual fue seleccionada para su publicación por el Fondo Editorial de Baja California (ICBC-Conaculta). 

Actualmente vive y trabaja en San Quintín, Baja California, donde combina el gusto por la literatura con la música, la jornada agrícola y la familia. 


* Poemas del libro La luz y otras noches, publicado por la Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI), México, 2012. Presentamos los poemas en español y tu’un ísávi.


Té ñuú

Yási’i yu ra té ñuú ndú ñá ita
ra xá’nu ñá
ma’ñú ñuú
ndatun
xa lo’o kú ñá lolo
sava tu ku ñá ndia’yu
sava tu kú ñá tiakuí
yoko itu
ita ikín.

Nduvi ní nuu ña
tá ín tiviñu’u
tá ín ñu’u xani
ndiakua kua’an ma’ná yu
ra xá’á ndóñú’ú ini yu.

Tá káá
nu kuándaa yokú káá ñá
tá’n ñá kuva’a tiatin xí’n ñuú.

Yásí’í yu ra té ñuú ndúú ñá ita
tá káá ñu’u sakan kánata
in ka yuví
nuu sákan ndákuxa
nuú yaá’a kii.


De noche

De noche florece mi esposa
y su cuerpo crece
sobre la noche
violenta
su cuerpo es espuma
barro mojado
humedad
espigas de milpa
flor de calabaza.

Su mirada es dulce
como luciérnaga
pólvora del sueño
dulce insomnio
de crujientes olas del pensamiento.

Su cuerpo
es un muro de madreselvas
hecho de sudor y fuego.

De noche florece mi esposa
con el sol naciente
en alguna parte del mundo
donde todo es primavera
y no pasa el tiempo.


Origen

Devorando
viene la noche a reventar en la mirada:
estallido de sueños
de muertos
y de historias que mi abue dibujó con estrellitas en el cielo.

“De la noche surgió todo”, dice abue
“todo era noche
y la soledad parió a los muertos
y los muertos —hágase la luz—
comenzaron a dar a luz
y después vinimos nosotros”, dice abue.

No somos hijos de la chingada
sino de la oscuridad y de la muerte.

Mi abue se fue
una noche a oscuras
como el mar:
a tientas.

Cada noche es un estallido.



Xa’a

Kókó
vaxi tá’ví ñuú nu yo
kándi xani
na ndií
chi tákú ndie’e kuu ndatava ñá xtan yú ndiví.

“Ñuú ké nixikoo ndi’i ña”, káche xtan yú
“ñuú ña nixikuña
ra saá kú nú kaku na ndii
ra na ndii —ná kukoo ñu’u—
xa’a ná kaku se’e na
ra saá ké kaku yó” —káche xtan yú.

Suví sé’e ndiayá kú yó
Se’e ña ñaa xí’ín se’e ndii va kú yó.

Ñuu ña ké
té kua’an ñá xtan yú
tá kánda tiáñú’ú:
in tíndia ña kua’n ña.

Ndi saá ñuú ra tuva ká’ndi va.



Primera hora de la noche

Los perros ladran
los hombres se vuelven fantasmas
y sombras
las chozas se vuelven chozas
y las fogatas disuelven el día.

Mi pueblo otra vez fantasma
y la jornada todavía tiembla en mi espalda.

La milpa sacude su impulso
los árboles del bosque sus letanías.

Cuando está a punto de anochecer
ser un ísávi no cambia nada
el crepúsculo te disuelve
lo mismo que el mundo
entero.



Té sakan kúú tíkuín

Ndá’yu tina
na yuvi ra ndúú na ña’a ikú
xí’ín katí
ve’e ra ndúú ña ve’e va
ra nuu xíxi ñu’u ra ikán xí’i kií.

Táká nuú koó yuvi va ká ñu yu
ra ndiáyu ka va sata yú.

Kísi tachi ndá’á itu
ra xáku nda’á itún ná’un.

Té kútikuín ra
koo ní ña kúú ví xí’n ra ísávi
ndóñú’ú ra ma’ñú ñuú
tá ndóñú’ú ndi’i na yuvi
iní yuví va.



De noche mueren las cosas

De noche murió el abuelo
y se llevó todas las cosas:
el cuento del conejo
la predicción de la lluvia
el asunto de aconsejar
su ninguna forma de amar
y su búsqueda constante de un dios.

Risueño hasta la tumba
se llevó hasta la mueca
de payaso hombre lobo
con que torturaba sus silencios y los nuestros.

En su entierro lloramos
la banda esbozó un viento poblado de tristeza
yo lloré porque no entendí a dónde había ido
los demás porque se habían quedado.

Lo busqué por toda la casa
hasta que, pasados los años,
comprendí lo del cuento del conejo.



Ñuú ké xí’i ndi’i ña’a

Ñuú ké nixi’i ra xii yú
ra kua’an ndi’i ña’a xí’ín ra:
tu’un nindatu’un rá xa’a leko
ña kána ra savi
tu’un ndíchi
ña un nixiyo ini ra
xén ndándukú ní ra in ndióxi.

Xáku yu’ú ra ndiakua té nixi’i ra
ndia ña ndú ra tina ikú
xén vatia ini ra
sá sáa rá ña tá’xin.

Xaku ndi té ninduxin na ra
saká’á na in yaa ndií
yu’u xaku xé nixíní ka yu ra
na sava kán xaku xé nindoo na.

Iní ini ve’e ndandukúí ra
ndia té, niya’a kuiya,
kundaa ini niké kúni kachi tu’un leko.



Grillo

Un ruido
teje
la noche
con las agujas
de su voz
mientras
un hombre
maldice
la suerte
de haber
nacido
aquí.

Menos mal
que su voz distrae a los muertos.



Tikosó

In ña káña
kúnu ña
ñuú
xí’n tíkú
tachi ñá
mí té sakan
in ra yuvi
xá kue’e ra
xí’ín ndióxi
xa’a ñá
kaku ra
yó’o.

Va’a ní chi
ña káña’á ra ra sándasié ndii.



Sueño de noche

De noche mis sueños crecen
sobre mi cuerpo en la cama de otate
nacen mis deseos en la callada mujer de mi casa
y en su deseo vuelco mi deseo.

En el campo sólo hay trabajo
ir y venir entre la siembra
el sol es testigo de que aquí no pasa el tiempo
sino una elipsis en la jornada.

Aquí todo hombre piensa
que no se vive de día
sino de noche junto a los suyos
cerca de una fogata de recuerdos.

De noche crecen mis sueños
en los muros que sostienen el cielo
y en las columnas de mi esposa.



Xani té ñuú

Té ñuú xá’nu xani yu
nu íxto nduku kíxi yu
túvi tian ísa xén ña’á ndú’u ve’e yu
ra ndá chitá’án yu kuñu yu xín kuñu ña.

Yó’o ra ndi’i mí chun
kua’an vaxi yu xa’a itu
xíni mí ñu’u chi yaá’a kii yó’o
tákua in káni lo’o ndákin tachi va yó.

Yó’o ra ndi’i tiaa kán saá
kusí inio ká’ñu
chi ñuú ké ndáxá yo ve’e
sa ké ndaká’án yo ndika ñu’u.

Té ñuú xá’nu xani yu
xini si’in ndíso ndiví
xí’ín xa’a síki yásí’í yu.



Dormir

Quitarse el sombrero
la camisa
y el día
con la simple intención
de cerrar los ojos
y dejarse llevar.

Afuera puede llover todo agosto.




Kusun

Sánuu yó xíni yó
tikoto yo
saá tu kii va
xa’a kuitié
kúnio ndasio núyo
ra ndoñú’ú ini yo.

Ke’e ra kuvi kun savi iní yoo una va.




Cuervos

“No dejé a tu padre
porque mi amor por ustedes
pudo más que los golpes”´, dice mi madre
y escupe una ilusión marchita frente a nosotros.

Mi hermana comprende
que no debe hacer preguntas
sino respuestas.

La oscuridad crece sobre nosotros
mientras la fogata se extingue
en el patio de nuestra vida.

La noche tiene ojos de cuervos
que desatan el vuelo
en la penumbra
donde mi madre
renunció alguna vez su juventud.

“No puede ser”, digo yo
en un tono de desconcierto
mientras la noche nos consume.
Y nadie me oye.



Tikaká

“Ni ndákoo yu ibá kún
chi xa’a ndó’o va xa yu ña
ni xá´yú xa’a íki”, káche sí’í yu
ra kúsuchí sáa ini ña.

Ikán ké kúnda ini ña kú’va yu
ña ná ndatú’n ña
tákua ná ndakuin va ñá.

In chichin xá’nu ñuú
ra xa ndá’va tu ñu’u va
ke’e nuú yuví ndí.

Tá ín nu tíkaka ká nuú ñuú
té xá’á rí ndáchí rí
nuú yuví ñaa
nuú ndakoo si’í yu
ñá lo’o nixiku ñá.

“Ndixá tan ké yo’o”, káchí yu
xa’a ñá kundá ini yu
ra xa ndi’i va yaxi ñuú ndu’u.
Ni na tiasó’o yu’ú



No has visto

Has visto la noche
deshacerse frente a tus ojos?

En este pueblo
vieras qué cosas no vemos
la otra noche miré un hombre atravesar una bala
en medio de la plaza
en la víspera de la fiesta de San Miguel.

También he visto
voces quebrar el silencio
como si quebraran algo tan frágil
y no se detienen jamás.

Hasta vi
una luz apagarse
y no te imaginas
lo maravilloso que es
verla convertirse
en plena oscuridad.

Qué te digo:
los jodidos nacieron aquí.
Y la noche
se expande hasta estrellarse en la mirada.



Á taán kunikun va

Á xa xíni tié’é kún
ndí’í xa’a in ñuú ri?

Ñuu lo’o yó’ó ra
kua’a ní ña xíni ndi
in ñuú ra in tiaa kitaxíyo ra in kaa tuxií
mí nuu yá’vi
víspre vikó Samiyé.

Xa xíní tu yu
yuvi xí’n tachi ná tá’ví na ña táxin
tá tá’vi chiyo
ra koo kuchun sakútúvi na.

In ichí ndia xini yu
in ñu’u nda’va ña
ra mié ndinuni chi
tia ní nduvi
té xíño ñá ndí’í xa’a ñá
té ñuú ñaa.

Ni ka ké kachi xú’ún:
yó’ó ké kaku na nda’ví.
Ñuú ra
ndákee ña ndiakua kándie nu yo.



La noche tiene forma de dolor

Es la luz una sombra
que se agita en la noche
pierde su forma en fantasmas
nómadas de la realidad.

Es la luz una sombra
que arrastra el alma en la noche
mientras te acaricia la cara
y entre sueños abres los ojos
y te das cuenta
que te ha olvidado todo un día.

Es la luz          (lo que de veras duele
una sombra     (es lo que no hiciste
y la noche       (lamento infinito a solas.

Lloré una vez a media noche
tragando tu orgullo
y mis conflictos internos.

Afuera el mundo siempre sueña.


Tá íyó kue’e íyó ñuú

Ñuú ra
tá íyó in katí íyó ña
ñuú ra tá íyó ndii
nindoñu’ú yuví íyó ña.

Ñu’u ra tá íyó in katí íyó ña
káñuu ña mií ña ñuú
té tándia ña nuu kun
ra saá ké ndakú’un ini kun
saá kúnda ini kun
chi xa niya’a va kii.

Ñu’u kú          (ña ndinuni tíxú’vi
in katí              (kú ña nixá kún
xí’ín ñuú         (xá’á kúsúchí ini kun.

Xaku yu in savañuu
ndáka’ín xa’akun
kúsuchí ini yu.

Ke’e ra di’i ichí ké íyó xani va.



Me voy de noche

“Me voy de noche”, dijo mi padre
“voy a partirme el lomo en Morelos
porque aquí no la vamos a hacer:
el diablo no quiso comprarme el alma.

 Si me extrañan alcen los ojos de noche
y cuenten las estrellas
allá estaré juntando peso sobre peso
para volver un día
y comprarnos un pedazo de cielo
en este infierno.”

Eso fue hace tiempo
y hemos contado todas las estrellas
y no llega
y mamá dice que no llegará.

Unos señores dijeron que fue el tren
otros dijeron que fue la voluntad de Dios
otros que fue el descuido de no mirar al cruzar.
Yo sé que fue el dinero:
él no sabía contar del 1 al 100
y al revés
como nos enseña el maestro David
ahora que hay escuela.



Té ñuú ku’un yu

“Ñuú va ku’un yu”, kachi ra ibá yu
“ku’un yu sachún yu Morélo
chi kué koo ví yó’o
ni timiá nixín sata níma yu.

Tú ndáka’á ndó xa’a yú ra
ka’vi ndó tiun ndiví
yu’u kú chitá’án xu’ún
ra ndikó yu in kii
saá ké sata yo in ña’ñu lo’o indiví
ndiayá yó’o.”

Xa na’á ní va ké kuu saá
xa ka’vi ndi’i va ndi tiun ndiví ra
koorá xaa
ra ñá si’í yu ke ká’an chi xaá ka ra.

Katia siti va kú nú káchi sava na yuvi
sava tu na ká’an mií ndióxi kachi saá koo va
sava tu na ká’an mií ra nixító’ni va ra.
Ndísu xu’ún va ké:
chi xiíni ra ka’vi ra tu’un sá’án
ku’un ra chin ndikó ra
tá sáñá’á ra mástro Ndaví ndu’u
ña xa íyó ve’e ká’vi ndi ñuu yo’o.












No hay comentarios:

Publicar un comentario