Martin Makáwi
Martín es originario de la comunidad tarahumara de Ipó, en el Ejido de Basíware, municipio de Guachochi, MÉXICO. En el año 2000 al 2006 colaboro como redactor en tarahumara del periódico Ukí y tradujo una selección de poesía universal Tarahumara. A raíz de esta experiencia comenzó a escribir poesía en su idioma materno y algunos de sus textos fueron incluidos en murales de gran formato en sitios públicos.
Ha invitado a ofrecer lecturas de poesía propia y presentaciones musicales en Madrid, Nueva York, Viena y la Ciudad de México.
“Primero aprendí los sonidos de los instrumentos: el arco musical, el tambor, el violín y la guitarra. Desde entonces comencé a escribir la música” Martín Makáwi.
En primer lugar, la introducción a su libro Eká kusúala, Canciones del viento, traducidas por el importante linguista y poeta mexicano Enrique Servín Herrera, a quien agradezco profundamente el regalo de esta voz:
Poemas de Martín Makáwi en tres lenguas:
- su original tarahumar
- traducción al español de Enrique Servín Herrera
- traducción al hebreo e ilustraciones de Edith Lomovasky- Goel
בהמשך שלוש גירסאות טראומרה ספרדית ועברית
Nibí Towí
Nibí, mojé towí:
ketási mo rewélisa aré
pe ralámuli ra’ichása
kému apalócha a’lí kému u’sú.
Je’ná Wachóchi kó
ralámuli kawíwala jú
‘échi gite tamojé
pe ki’yáwala ra’ichása aré.
Nibí, mojé tewé:
ketási mo rewélisa aré
pe ralámuli ra’ichása
kému ochípali a’lí kemú aká.
Je’ná Chiwáwa kó
ralámuli ra’íchale
bachabé ko sébali
chabé ki’yá sinéwi chokichí.
Mira, Niño
Mira, mi niño:
no te averguences
cuando te hablen en tarahumar
tus abuelos maternos.
Aquí en Guachochi
en tierras de los tarahumares
por eso debemos hablar
las antiguas palabras.
Mira, mi niña:
no te averguences
cuando te hablen en tarahumar
tus abuelos paternos.
En Chihuahua se habló primero
el idioma de los tarahumares
desde hace muchísimo tiempo
antes, desde el principio.
הבט, ילד
הבט, ילדי:
אל תתבייש
כשידברו אליך בטראומרה
הסבים מצד אמך.
היננו כאן בגואיצ’וצ’י
באדמת הטראומרה
לכן עלינו לדבר
במלים עתיקות היומין.
הביטי, ילדתי:
אל תתביישי
כשידברו אליך בטראומרה
הסבים מצד אביך.
בצ’יואואה
ראשית דיברו בשפת הטראומרה
מזה זמן רב, מהתחלה.
Chu’yáa
Ké tási olemá jú
mapu mu rajáa lé okólale:
pe chu’yá jú.
Chu’yaa
No es una estrella fugaz
eso que brilla entre los pinos
¡es un pájaro azul!
צ’ויאה
מה שזוהר בין האורנים
אינו כוכב נופל
אלא ציפור כחולה!
Táa chulukí nalepáala
Né ga’lá semáti aní
jípe be’á tá chulukí
“Kwíla bá si’néami kó
mapu ikí sébali
jéna semáti wichimóba”.
Nóli bé jalé kó
ké tási belá natéami nilá
mapu a’lí ta nalépua chulukí jíti.
Échi kó ‘á belá bichíwali chulugí jú
mapu nimí nalépi
nóli bé ayéna chó natéami jú
mapulegá kému retémail!
Saludos del ave
Qué hermoso nos habla
el pájaro esta mañana:
“Buenos días a todos
los que estamos aquí
en este hermoso mundo”.
Y sin embargo hay gente,
que no le da valor
a lo que canta un pájaro.
No es más que un pájaro, es cierto
el que te está cantando
¡y sin embargo vale
lo mismo que un hermano!
ברכת הציפור
כמה יפה
דיבורה של הציפור הבוקר:
“בוקר טוב לכל מי שכאן
בעולם היפהפה הזה”.
ואף על פי כן, ישנם אנשים
שלא מעריכים
את שירתה של הציפור.
זו רק ציפור
מי ששרה לך, זה נכון,
ואף על פי כן
היא שווה ממש כמו אח!
El espíritu
Cuando voy hacia el pueblo
el polvo es tan sólo polvo
el agua es tan sólo agua
y el viento es tan sólo viento.
Pero cuando danzo en piso de tierra
y levanto el polvo
entonces el polvo es la carne
de mis antepasados;
y el agua cristalina que corre
es la sangre del mundo;
y el viento
es el espíritu de mi raza.
הרוח
תרגום לעברית: אדית לומובסקי- גואל
בלכתי לכפר
האבק הוא רק אבק
המים רק מים
הרוח רק רוח.
אך כשאני מחולל על רצפת האדמה
ואני מעיף אבק
אז האבק הוא בשרם
של אבותיי הקדמונים
והמים הזכים הזורמים
הם דמו של העולם
והרוח היא
רוחו של עמי.
Canción del agua y los peces
Los peces también bailan
yúmare, yúmare, yúmare,[1]
para que pueda llover.
Desde lo alto de una roca
sentado yo estoy mirando
esas danzas en el agua.
El pez dorado, el pez verde:
yúmare, yúmare, yúmare [1]
bailan en lo hondo del agua.
[1] nombre de la danza tarahumara que se ofrece a llamar a la lluvia.
שיר למים ולדגים
תרגום לעברית: אדית לומובסקי- גואל
גם הדגים מחוללים
יומארה, יומארה, יומארה (2)
לבואו של הגשם.
במרומי הסלע
אני יושב ומביט
במחולות המים.
הדג המוזהב, הדג הירוק:
יומארה, יומארה, יומארה
מחוללים במעמקי המים.
(2) שם מחול הגשם הטראומרה
Arco iris
¡Qué hermoso eres
tú, arcoiris
que vuelas en la cascada!
yo te saludo
y tú
¡con el viento respondes! (3)
(3) La tradición tarahumara sostiene que el viento es el espíritu (alewá) de algo o de alguien. En este poema, entonces, el viento aparece como la prueba de una presencia.
קשת בענן
תרגום לעברית: אדית לומובסקי- גואל
כה יפה את,
קשת בענן,
במעופך מעל המפל!
אני מברך אותך
ואילו תשובתך
נישאת ברוח!(4)
(4) במסורת הטראומרה הרוח הוא רוחו של משהו או מישהו (alewá ). בשיר הזה, הרוח היא נוכחות של משהו או מישהו.
Increible... ojalá este esfuerzo permanezca y quede para siempre la memoria de tan hermosos poemas.
ResponderEliminar