viernes, 22 de mayo de 2015

ANDRÉS LÓPEZ DÍAZ [16.077]


Andrés López Díaz

Joven poeta tzotzil, nació en el paraje Ch’ilimjoveltik (San Juan Chamula, Chiapas, México) y estudia antropología social en la escuela de Ciencias Sociales de la Universidad Autónoma de Chiapas. Ha participado en dos libros colectivos, Jowil Yaxinal (Delirio de sombra), en 2005, y Sbel sjol yo’ntonik’ (Memoria del viento). El poema que aquí presentamos pertenece a la serie “Signos contra este tiempo” (Ediciones El Animal, San Cristóbal de las Casas, 2006).



Nos suspendieron 

Nos suspendieron en el tiempo,
suspendieron el ciclo de nuestra vida,
nos crecieron la noche, tétrica y fría,
nos cubrieron de polvo los ojos y el alma,
nos cortaron los diez dedos de las manos,
y los diez dedos de los pies.

Nos suspendimos en el vacío,
en las cuevas ocultas,
en los escombros de la guerra,
en las piedras edificadas.

Nos suspendimos en el salvajismo,
en las oraciones a los santos,
en los ojos de los sacerdotes,
en el discurso de los gobernantes,
en las armas de la esclavitud.
Nos suspendieron en la historia.
Sin materia, sin deseo, sin alivio.

Suspendidos estamos en las hojas del sueño,
en el aroma de flores que muerden corazones,
en la esencia de la oscuridad silenciosa.

Nos suspendieron en el día olvidado del amor:
una tormenta de dioses extraños
invadió nuestra viva visión del universo,
un veneno invadió nuestra sustancia.

Nos suspendieron
como polvo en el espacio:
diminutos y separados volamos en el vacío
como humo sin cuerpo,
insignificantes, fríos y callados.

¿Unirán su estrella el jaguar
con el fuego de nuestra sangre
o seguirán muertos nuestros ojos en esta tierra?
¿o seguiremos suspendidos sin más tiempo
que el pasado sin presencia?





La spajesotik

La spajesotik ta k’ak’al,
la spajesotik tsts’unel jkuxlejaltik,
li sike, li xi’ele, li ak’obale la smuk’ibtasbotik,
li jsatike, li xchuletike, la smakbotik ta pukuk,
la setbotik lajuneb sni’ jkobtik,
la setbotik lajuneb ni’ kakantik.

La spajesotik ta xokolal,
ta sukulal ch’entik li jkom,
ta skomilal pas k’op li jkom,
ta latsbil tonetik li jkom.

Ta te’tikal vinik la spajesotik,
ta yiloltael santoetik,
ta sbek’ sat paleetik,
ta ya’yejal ajvaliletik,
ta yabtejob mosobiletik.
La spajesotik ta yech’omal sbe kuxlejal.
Ch’abal ch’ulelal, ch’abal yut o’ntonal, ch’abal kolemal.

Ta yanal vayel pajesbilotik,
ta yik’ nichimetik ta sti’ ko’ntontik,
ta xch’ulel sts’ijlel ak’obal oyotik.

La spajesotik ta sk’ak’alil bajbil o’ntonal,
la spojbotik sbijil sat jkuxlejtik ta vinajel,
jkoj sutub yik’al sat yan o jtotiketik,
la stani batel spukujil ta jch’uletik.

La spajesotik
k’ucha’al li pukuk pajem ta osiltike:
uni ch’inotik, tanijemotik, xijvilet ta xokolal osiltik
k’ucha’al ch’ail,
ch’abal sbek’tal, ch’abal stu, sikuneb, tsinil.

¿Mi ta van xtsob to sba sk’analil ti bolome
xchi’uk ti xk’ixnal jch’ich’eltike
o mi jech o van chamen ti jsatik ta sba ti banomile?
¿O mi mu’yuk xa van jal staj’o yav pajemotik
jech k’ucha’al yech’omal kuxlejal ti ch’abal xa li’e?





Sí, soy chamula

Me elevo al cosmos de los cuatro firmamentos,
dialogo con los dioses supremos,
imploro, ruego con mi dolor,
siglos de piedra cargada soy.
mi espíritu se alimenta de fuego,
mi fuerza es punta de vela ardiente,
y mi voz como relámpago resonante,
se lanza como decidida flecha.
Soy el hijo labriego de tierra seca,
pastor de corderos sin rumbos,
artesano de manos ágiles agrietadas,
forjador de la palabra en alto.
Mis madres y padres de centurias
Me enseñan constancia para la vida
Maxes y alperes dibujan el combate,
cuetes, pólvoras y kámara de cañones,
levantan las venas de mi pensamiento.
Quienes nos dicen salvajes y rebeldes,
quienes nos dicen chamula es mula ruda.
quienes enseñan su odio de raza,
ellos pintan de sangre su historia.
Mi sombrero astilla de colores:
Verde es el cuerpo de los cerros sagrados,
potente mi grito de dolor y resistencia,
amarillo mi cuerpo afanoso de sombra y luz.
Soy el jerkail, la camisa de manta blanca
recibo las auroras en el amanecer,
busco mi rostro perdido en la bruma
y mi lengua esfuma el caos descollante.
Soy el chuj negro que soporta
las agujas frías del invierno,
y el estrepitoso viento de ojos desdeña,
el cataclismo del tiempo de los dioses.
Soy el paso de chillantes huaraches
cicatrices de ampollas son mis pies
recorro desiertos, campos y pedregales,
incesante viajero de pesquisa esperanza.
El júbilo de mi arpa y guitarra,
son cantos de sietes pasos legados,
de siete cadencias de música alarido,
recuerdo vertido de mis ancestros.
Vástago de tinte bronceado soy,
florida es mi palabra de incienso.
tierra y milpa es mi cuerpo,
luna y Sol, flamas en mi alma,
es mi forma,
es mi lengua,
es mi sangre,
Sí, soy chamula






Jech vu´un chamulaun 

Chi toy muyel ta chankojal vinajel,
chba k´opon ti muk´tikil ajvalile,
xi nujelet xi patalet xchiúk ti kavaneje,
vu´un pets´elun ta vo´neal ton.
kuxul ta k´ok´ li jch´ulele,
ja´ sleb sni´ k´ak´al nichim li kipe,
ja´ chi´il yavanej tsatsal anjel li kee,
xjaylajet k´ucha´al li yolob.
Vu´un snich´onun jlokchomtikun takin osil,
jk´el chijun ta mu´yuk spajeb osiltik,
bijil vok´emal kob ta luchom,
Jemeltsanej k´op ta toyol.
Li yaya jme´ xchi´uk li yaya tot ta vo´nee
te la xcahnobtasuntal ta ch´iel,
Slok´taojik ta maxetik xchi´uk ta alpersetik li letoe,
sibak, yolon k´ok xchi´uk kamara tuk´,
ta slikesbun sbe xch´ich´el li snopbenal jole.
Li buch´u ta xalbunkutik pukuj jpask´opetike,
li buch´u ta xalbunkutik chamula tsatsal mulae,
li buch´u ta xak´ ta ilel li yutilinel viniketike,
li buch´u ta sbon ta ch´ich´ li slo´il skuxleje.
Bok´bentik sbon li jpixole:
yox ja´ sbektal ch´ul bitsetike,
tsots li kavanej ta sk´uxul schi´uk yu´el ku´un,
ta snak´obal k´ak´al xchi´uk xojobal k´ak´al
chk´anuneb li jbek´tal ta patane.
Vu´un ta jerkailun, sakil koton k´uilun
ta xkich´be xojobal li k´ak´ale,
ta sa´ li sat chayem ta ik´al toke,
xchi´uk li jk´opojele ta stubes li toyemal sokesele.
Vu´un ta ik´al chujilun ti ta xkuchyu´un
sikil yakuxail yotalal k´ak´al tsu´n- muktasak,
xchiuk li skaepal sat pukuk ik´,
sokemal k´ak´al yu´un jtotiketike.
Vu´un skets´kun jvarach ta xanbil,
buchajtik sme´ yayijemal ta kakan,
ta xanbilta tontik, takin osil chi´uk jamalaltik,
muxi lubtsaj ta xanxunel ta sa´el lekilal.
Li yutsilal li karpae xhi´uk li jvo´be,
ja´ rextoil skejimolal ta vukub tsijchunel,
ta vukub yok étel snuk´ilal smakel jvob,
smaleb sna´aobil jtot-jeme´ ta vo´ne.
Vu´un snich´onun ik´yaman vinikun,
li jk´opojele nichimtikxa ta pome,
ta ach´el chi´uk ta ixim li jbek´tale,
chtil ta jch´ulel li jtotik chi´uk li jmemetike.
Ja jtalelal,
Ja´ jk´opojel,
Ja´ jch´ich´el,
Jech vu´un chamulaun






No hay comentarios:

Publicar un comentario